Van het westelijk front geen nieuws
‘Im Westen nichts Neues’ werd in 1928 geschreven door Erich Maria Remarque (1898-1970), die zelf soldaat was tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hij beschrijft de desillusie van een Duitse soldaat, Paul Baumer, in de loopgraven tijdens de Eerste Wereldoorlog en zijn zinloze dood op de dag van de Wapenstilstand. Het boek was bijzonder omdat het verhaal volstrekt willekeurig verteld wordt en vreselijke situaties vol beschietingen en gifgasaanvallen aan het front beschrijft. Door zijn schijnbare eenvoud wilde Remarque de indruk wekken dat het verhaal universeel was voor alle soldaten die sneuvelden in deze zinloze oorlog, ongeacht van welke afkomst ze waren.
Het spreekt vanzelf dat zijn boek zeer kritisch ontvangen werd. Tot dan toe waren in Duitsland vooral boeken verschenen die het nationalistisch Duitse standpunt beschreven, vol heldenmoed en opoffering voor het vaderland. De soldaten die Remarque beschreef hadden niets van dit alles: zij waren naamloze slachtoffers in een vreselijk bloedbad zonder weerga. Gewone jonge mannen, die enkel op basis van een ander uniform mekaars vijand werden en elkaar naar het leven stonden.
Verboden in Duitsland, verbrand door de nazi’s
De meest felle reactie kwam van de opkomende nazi-partij, die het boek zonder meer verfoeilijk vond. Dat verergerde nog toen in 1930 de Amerikaanse verfilming van het boek in de bioscoop kwam. De film werd afgedaan als een beledigende parodie en anti-Duitse propaganda en binnen enkele dagen verboden. In 1933, bij de machtsovername van Hitler, ging men zelfs over tot boekverbrandingen van ‘Im Westen nichts Neues’. Erich Maria Remarque was ondertussen al Duitsland ontvlucht en zou in 1938 zijn Duitse nationaliteit verliezen. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij Amerikaans staatsburger en woonde de rest van zijn leven in Zwitserland.
Het iconische boek werd tweemaal verfilmd, telkens als ‘All quiet on the Western front’: de eerste keer zoals gezegd in 1930 door de Amerikaanse cineast Lewis Milestone (1895-1980), een tweede keer in 1979 door Dilbert Mann (1920-2007). Het was dus wachten tot 2023 eer een Duitse regisseur, Edward Berger, de kans waagde om een Duitse adaptatie te maken.
Andere anti-oorlogsfilms
Er kwamen in de jaren ’30 wel meer anti-oorlogsfilms in de bioscoop. Zo maakte de van oorsprong Duitse regisseur Ernst Lubitsch (1892-1947) in 1932 het anti-oorlogsdrama ‘Broken Lullaby’, dat in 2017 door Francis Ozon verfilmd werd als ‘Frantz’. In datzelfde jaar werd de roman ‘Farewell to Arms’ van Nobelprijswinnaar Ernest Hemingway (1899-1961) verfilmd door Frank Borzage (1894-1962). Beide films kenden een bescheiden succes. In Frankrijk bracht Jean Renoir (1894-1979) in 1937 de film ‘La grande illusion’.
Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, kwamen er verschillende films over dit onderwerp in de bioscoop. Toch waren er ook enkele opvallende anti-oorlogsdrama’s die zich in de Eerste Wereldoorlog afspeelden, zoals in 1957 ‘Paths of Glory’ van Stanley Kubrick (1928-1999) naar een boek van Humphrey Cobb (1909-1944) en in 1971 ‘Johnny got his gun’ van Dalton Trumbo (1905-1976) naar zijn eigen boek over een stervende soldaat zonder ledematen.
Anti-oorlogsliteratuur
Een van de oudste pamfletten tegen de oorlog werd reeds gepubliceerd in 1889. Het was het iconische en in meerdere talen vertaalde boek ‘Die Waffen nieder’ van Bertha barones von Suttner (1843-1914). Omwille van haar vredesinspanningen binnen het Internationaal Bureau voor de Vrede, ontving zij in 1905 de Nobelprijs van de Vrede, al hielp het ook wel dat zij jarenlang Alfred Nobels secretariaat leidde. Sinds 2000 staat haar beeltenis op de Oostenrijkse 2 euromunten.
Na de Eerste Wereldoorlog was er ook heuse boom van anti-oorlogsretoriek, vooral in Groot-Brittannië. Niet alleen de reeds genoemde romans, maar vooral de War Poets werden het symbool van protest tegen de zinloosheid van de oorlog. Dit was vooral het werk van de meermaals gedecoreerde kapitein Siegfried Sassoon (1886-1967), die het werk van jonge mannen wiens literaire carrière vroegtijdig afgebroken werd zoals Rupert Brooke, Wilfred Owen en Ivor Gurney, onder de aandacht brachten.
Ook Nobelprijswinnaar Rudyard Kipling (1865-1936) deed zijn duit in het zakje, gedesillusioneerd door de dood van zijn enige zoon. Ook in de werken van oorlogsveteranen T.S.Eliot (‘The Waste land’), D.H.Lawrence (‘Lady Chatterleys lover’) en J.R.Tolkien (‘The lord of the rings’) klinken de oorlogsverschrikkingen verder.
En dan zijn er natuurlijk ook nog de moedige vrouwen die hun wedervaren als oorlogsverpleegster te boek stelden, zoals Vera Brittain (1893-1970) die in ‘Testament of Youth’ het verlies van haar verloofde en haar broer beschrijft en haar keuze voor het pacifisme.
